Όταν η πολιτική αφήγηση συναντά την Ιστορία και τον πόνο

Η πυρκαγιά στο Μάτι στις 23 Ιουλίου 2018 δεν είναι απλώς ένα «δραματικό γεγονός» της πρόσφατης πολιτικής ιστορίας. Είναι μια εθνική πληγή: 104 νεκροί, δεκάδες εγκαυματίες, οικογένειες διαλυμένες, ένας ολόκληρος οικισμός χαραγμένος για πάντα στη συλλογική μνήμη ως σύμβολο κρατικής αποτυχίας και ανθρώπινης τραγωδίας.

Περισσότερα από επτά χρόνια μετά, το θέμα δεν έχει κλείσει ούτε συναισθηματικά ούτε θεσμικά. Η δικαστική διαδικασία, οι πραγματογνωμοσύνες, οι απομαγνητοφωνήσεις από το ΕΣΚΕ, οι μαρτυρίες επιζώντων και συγγενών θυμάτων, όλα συνθέτουν ένα παζλ ευθυνών, παραλείψεων και χαμένων ευκαιριών για να σωθούν ζωές.

Μέσα σε αυτό το φορτισμένο πλαίσιο, ο Αλέξης Τσίπρας, πρώην Πρωθυπουργός και πολιτικός επικεφαλής της κυβέρνησης που βρέθηκε στη διαχείριση της τραγωδίας, επανέρχεται στο Μάτι μέσα από το βιβλίο του «Ιθάκη», μια πολιτική–αυτοβιογραφική αφήγηση 762 σελίδων για ολόκληρη την περίοδο διακυβέρνησής του.

Στο βιβλίο αυτό, σύμφωνα με προδημοσιεύσεις και δημοσιογραφική παρουσίαση, το Μάτι καταλαμβάνει μόλις λίγες σελίδες – δημοσίευμα μιλά για περίπου επτά σελίδες – γεγονός που από μόνο του προκάλεσε έντονες αντιδράσεις επιζώντων και συγγενών θυμάτων, οι οποίοι περίμεναν μια πιο ουσιαστική, αναλυτική και ειλικρινή αποτύπωση.

Οι αντιδράσεις είναι σκληρές:

• Επιζήσασα αναφέρει ότι ο Τσίπρας γράφει για το Μάτι με ύφος «μυθιστορήματος τύπου Άρλεκιν», τονίζοντας ότι «το Μάτι δεν είναι μυθιστόρημα, είναι στοιχεία, αποδείξεις, αλήθεια, επιχειρησιακή ανευθυνότητα, συγκάλυψη και θάνατος».
• Εγκαυματίας και πρόεδρος συλλόγου θυμάτων σημειώνει ότι, μετά από 7,5 χρόνια, «περίμεναν κάτι περισσότερο» από μια επιφανειακή συγγνώμη που, όπως λέει, «επιμερίζει αλλού τις ευθύνες».

Την ίδια στιγμή, η πραγματογνωμοσύνη του Δημήτρη Λιότσιου, δικαστικού πραγματογνώμονα της Εισαγγελίας, και η κρίσιμη κατάθεσή του στη δίκη για το Μάτι, έχουν αναδείξει συγκεκριμένα λάθη και παραλείψεις: καθυστέρηση στην εναέρια επιτήρηση, αργοπορημένη γενική επιφυλακή στην Αττική, έλλειψη συντονισμού με Λιμενικό και Πολεμική Αεροπορία, απουσία οργανωμένου σχεδίου εκκένωσης, κακή διαχείριση της κυκλοφορίας.

Ο σκοπός αυτού του άρθρου δεν είναι να δαιμονοποιήσει το βιβλίο, ούτε να «δικαστεί» ο συγγραφέας του στο δημόσιο λόγο. Στόχος είναι:

• να αποδοθεί με δικά μας λόγια το πώς περιγράφει ο Τσίπρας το Μάτι στην «Ιθάκη»,
• να τοποθετηθεί σε χρονολογική σειρά η δική του εκδοχή,
• να γίνει κριτική αποτίμηση των βασικών ισχυρισμών του,
• και να παρουσιαστεί ένας συνοπτικός πίνακας αντιπαραβολής: από τη μια η πολιτική–προσωπική αφήγηση και από την άλλη τα πορίσματα της Δικαιοσύνης, της πραγματογνωμοσύνης και των ίδιων των θυμάτων.

Γιατί όταν μιλάμε για το Μάτι, δεν μιλάμε απλώς για πολιτική.
Μιλάμε για τη σύγκρουση ανάμεσα στην πολιτική αυτοπαρουσίαση, την ιστορική αλήθεια και τον σεβασμό στη μνήμη των νεκρών.

1. Πώς περιγράφει ο Αλέξης Τσίπρας το Μάτι στην «Ιθάκη» (σε ανασύνθεση)

Με βάση τα δημοσιεύματα που παρουσιάζουν τα αποσπάσματα του βιβλίου, η εικόνα που δίνει ο Τσίπρας για την 23η Ιουλίου 2018 μπορεί να συνοψιστεί ως εξής:

1.1 Η μέρα ξεκινά «φυσιολογικά» και εξελίσσεται σε εφιάλτη

• Βρίσκεται το πρωί σε παραθαλάσσια περιοχή, αντιλαμβάνεται τη σφοδρότητα των ανέμων.
• Αναχωρεί για επίσημη επίσκεψη στο εξωτερικό (Σαράγεβο).
• Κατά τη διάρκεια των επαφών του, ενημερώνεται τηλεφωνικά από τον τότε υπουργό Προστασίας του Πολίτη για πολύ επικίνδυνο μέτωπο στην Πεντέλη, που στη συνέχεια περνά τη Λεωφόρο Μαραθώνος και κατευθύνεται προς Μάτι.
• Αποφασίζει τη διακοπή της επίσκεψης και επιστροφή στην Αθήνα, περιγράφοντας συναισθήματα ενοχής επειδή «δεν είναι στη χώρα» την ώρα της κρίσης.

1.2 Η άφιξη στο ΕΣΚΕ – «ομίχλη πληροφορίας» και «παράλυτος μηχανισμός»

Αργά το βράδυ (πριν τα μεσάνυχτα), φτάνει στο Συντονιστικό Κέντρο της Πυροσβεστικής (ΕΣΚΕ). Εκεί, σύμφωνα με την αφήγησή του:

• Αντιμετωπίζει μια ατμόσφαιρα σιωπής και σύγχυσης.
• Λέει ότι δεν υπάρχει σαφής εικόνα ούτε για τον αριθμό των εγκλωβισμένων ούτε για τον αριθμό των θυμάτων.
• Αναφέρει ότι κάποιοι του μιλούν χαμηλόφωνα για «σάκους» αλλά χωρίς καθαρή αποτίμηση του τι ακριβώς σημαίνει αυτό.
• Παρουσία κάμερας της ΕΡΤ, κατά τον ίδιο, επιτείνει την αμηχανία όσων τον ενημερώνουν.

Στο σημείο αυτό, ο Τσίπρας περιγράφει πως συνειδητοποιεί ότι «το σύστημα έχει παραλύσει»:
ο καθένας δρα αποσπασματικά, χωρίς ενιαίο κέντρο εικόνας και χωρίς συνολικό σχέδιο.

1.3 Πότε μαθαίνει για νεκρούς – η δική του εκδοχή

Ο πρώην Πρωθυπουργός υποστηρίζει ότι:

• Λίγο αργότερα, αποκτά «πρώτη διασταυρωμένη πληροφόρηση» για ύπαρξη νεκρών.

• Δίνει εντολή στον κυβερνητικό εκπρόσωπο να ανακοινώσει επίσημα την ύπαρξη νεκρών, κάτι που, σύμφωνα με την αφήγηση, γίνεται περίπου στις 02:30 τα ξημερώματα.

• Φεύγει από το ΕΣΚΕ τα χαράματα, βαθιά συντετριμμένος.

Στις 06:30, όπως περιγράφεται, ενημερώνεται για το οικόπεδο με τους δεκάδες απανθρακωμένους, γεγονός που χαρακτηρίζει ως την κορύφωση της τραγωδίας.

1.4 Η επόμενη μέρα – συνέντευξη υπηρεσιακών, Υπουργικό Συμβούλιο και «πολιτική ευθύνη»

Στη συνέχεια, ο Τσίπρας εστιάζει σε τρία επίπεδα:

1. Συνέντευξη Τύπου υπηρεσιακών παραγόντων
   • Περιγράφει τη μεγάλη συνέντευξη Τύπου της Πυροσβεστικής και της Αστυνομίας ως παράδειγμα «ανευθυνότητας», ιδίως λόγω δηλώσεων περί «υπερηφάνειας» για τον χειρισμό της κατάστασης.
2. Έκτακτο Υπουργικό Συμβούλιο
   • Υπενθυμίζει τη δική του ομιλία, όπου δηλώνει ότι αναλαμβάνει «ακέραια την πολιτική ευθύνη».
   • Τονίζει ότι δεν κρύφτηκε και δεν προσπάθησε να μεταφέρει αποκλειστικά σε υπηρεσιακούς τις ευθύνες.
3. Συνολικό αφήγημα
   • Αποδίδει την τραγωδία σε συνδυασμό ακραίων καιρικών συνθηκών, χρόνιας αυθαιρεσίας στη δόμηση και συστημικής ανεπάρκειας του κράτους, ιδίως στην πολιτική προστασία.
   • Αναφέρεται στο 112 σημειώνοντας ότι το σύστημα δεν είχε ακόμα τεθεί σε πλήρη λειτουργία, παρότι είχε δρομολογηθεί.

1.5 Η σύγκριση με τα Τέμπη

Τέλος, επιχειρεί μια πολιτική–συμβολική σύγκριση της στάσης του στο Μάτι με τη στάση της κυβέρνησης Μητσοτάκη στη σιδηροδρομική τραγωδία των Τεμπών:

• Υποστηρίζει ότι ο ίδιος δεν αναζήτησε «αποδιοπομπαίους τράγους».
• Αντίθετα, κατηγορεί την επόμενη κυβέρνηση ότι προσπάθησε να φορτώσει τα πάντα σε έναν σταθμάρχη.

2. Πίνακας αντιπαραβολής: «Ιθάκη» vs. Δίκη – πραγματογνωμοσύνη – θύματα

Ο παρακάτω πίνακας συνοψίζει σε βασικά σημεία τη διαφορά οπτικής ανάμεσα στην αφήγηση του βιβλίου και στα στοιχεία που έχουν αναδειχθεί από τη Δικαιοσύνη, την πραγματογνωμοσύνη και τις δημόσιες τοποθετήσεις των θυμάτων.

Ο πίνακας δεν εξαντλεί το θέμα, αλλά δείχνει καθαρά τη βασική ένταση:

Από τη μία, ένα βιβλίο που περιγράφει τον Πρωθυπουργό μέσα σε «ομίχλη πληροφορίας» και «παραλυμένο κράτος». Από την άλλη, μια δικογραφία, μια πραγματογνωμοσύνη και δεκάδες μαρτυρίες που μιλούν για πολύ πιο συγκεκριμένη και έγκαιρη γνώση της πραγματικής έκτασης της καταστροφής.

3. Αναλυτική κριτική αποτίμηση των ισχυρισμών Τσίπρα

3.1 Προσωπικό βίωμα vs. ιστορική ευθύνη

Η «Ιθάκη» είναι, από τη φύση της, ένα βιβλίο πολιτικής αυτοβιογραφίας. Είναι λογικό ο συγγραφέας να δίνει χώρο στο προσωπικό συναίσθημα: σοκ, συντριβή, αίσθηση βάρους εξουσίας.

Το πρόβλημα αρχίζει όταν το προσωπικό βίωμα καλύπτει ή μαλακώνει τη θεσμική ευθύνη:

• Ο Τσίπρας μιλά πολύ για το πώς ένιωσε,
• αλλά πολύ λιγότερο για συγκεκριμένα μέτρα που δεν ελήφθησαν,
• για δομικές αδυναμίες που θα μπορούσαν να έχουν αντιμετωπιστεί στα 3,5 χρόνια διακυβέρνησής του.

Η πολιτική ευθύνη δεν είναι μόνο μια φράση στο Υπουργικό Συμβούλιο· είναι η ουσία των επιλογών πριν από την κρίση και η αντικειμενική αξιολόγηση των χειρισμών μέσα στην κρίση.

3.2 «Δεν είχαμε σαφή εικόνα» – ένα επιχείρημα που δεν στέκει

Το κεντρικό επιχείρημα ότι «δεν υπήρχε σαφής εικόνα» για νεκρούς τη νύχτα της τραγωδίας μπορεί να έχει μια περιορισμένη αλήθεια (κανείς δεν ήξερε το τελικό 104).

Αλλά:

• Οι απομαγνητοφωνήσεις και οι καταθέσεις δείχνουν ότι ήδη υπήρχαν πληροφορίες για πολλούς νεκρούς,
• οι υπηρεσίες γνώριζαν την ύπαρξη απανθρακωμένων σωμάτων σε πολλαπλά σημεία,
• και παρ’ όλα αυτά η δημόσια εικόνα που δόθηκε εκείνο το βράδυ ήταν ασαφής και διαβεβαιωτική, όχι ειλικρινά δραματική

Αυτό δημιουργεί την εντύπωση ότι η φράση «δεν знаμε ακόμη» λειτούργησε όχι μόνο ως αντικειμενική αποτύπωση μιας ρευστής κατάστασης, αλλά και ως ασπίδα επικοινωνιακής διαχείρισης.

3.3 Η στάση απέναντι στα θύματα – το ερώτημα της «ηθικής οικονομίας»

Οι δημόσιες δηλώσεις επιζώντων και συγγενών θυμάτων είναι αποκαλυπτικές:

• Μιλούν για έλλειψη ουσιαστικής συγγνώμης,
• για μη απάντηση σε κρίσιμα ερωτήματα,
• για ένα βιβλίο που, αντί να ανοίγει λογαριασμό με την αλήθεια, μοιάζει να κλείνει έναν προσωπικό–πολιτικό κύκλο χωρίς λογοδοσία.

Εδώ δεν μιλάμε απλώς για «πολιτική αντιπαράθεση», αλλά για κάτι βαθύτερο:
για το αν ο άνθρωπος που είχε την ύψιστη ευθύνη του κράτους εκείνη τη μέρα κατανοεί και αναγνωρίζει πλήρως ότι η ζωή εκατοντάδων ανθρώπων κρίθηκε – και χάθηκε – μέσα σε ένα πλαίσιο δομικής ανεπάρκειας και κακών αποφάσεων.

3.4 Η σχέση με τη Δικαιοσύνη και τον πραγματογνώμονα

Ο ρόλος του Δημήτρη Λιότσιου δεν είναι πολιτικός· είναι τεχνικός και θεσμικός. Η ανάλυσή του είναι ένας από τους ακρογωνιαίους λίθους πάνω στους οποίους στηρίχθηκε η Δικαιοσύνη.

Όταν ένα πολιτικό βιβλίο:

• δεν απαντά εις βάθος στα πορίσματα της πραγματογνωμοσύνης,
• δεν τοποθετείται ξεκάθαρα στα σημεία όπου αυτή δείχνει συγκεκριμένες καθυστερήσεις και λάθη,

τότε μοιάζει περισσότερο με προσπάθεια διαμόρφωσης μιας «ήπιας» εκδοχής της ιστορίας παρά με πραγματική αναμέτρηση με τα γεγονότα.

4. Ανάμεσα στη μνήμη, την ευθύνη και τη δημόσια αλήθεια

Η τραγωδία στο Μάτι δεν είναι ένα κεφάλαιο που κλείνει με ένα βιβλίο, μια δίκη ή ένα πολιτικό σύνθημα. Είναι ένα πολύστρωμα γεγονός που αγγίζει:

• την ικανότητα του ελληνικού κράτους να προστατεύει τους πολίτες του,
• την ποιότητα της πολιτικής ηγεσίας σε στιγμή ακραίας κρίσης,
• τον σεβασμό που οφείλουμε στα θύματα και στους ανθρώπους που κουβαλούν στο σώμα και στην ψυχή τους εκείνη τη μέρα.

Η «Ιθάκη» του Αλέξη Τσίπρα είναι ένα σημαντικό τεκμήριο, γιατί δείχνει πώς ο ίδιος επιλέγει να θυμάται, να ερμηνεύει και να παρουσιάζει την περίοδο της διακυβέρνησής του  συμπεριλαμβανομένου του Ματιού. Δεν μπορεί όμως, και δεν πρέπει, να αντιμετωπίζεται ως μοναδική πηγή αλήθειας.

Η Δικαιοσύνη, η πραγματογνωμοσύνη, οι απομαγνητοφωνήσεις, τα πορίσματα, οι δημοσιογραφικές έρευνες, μα πάνω απ’ όλα οι φωνές των επιζώντων και των συγγενών των θυμάτων, συγκροτούν ένα πεδίο που συχνά διαψεύδει, διορθώνει ή σκληραίνει την εικόνα που ζωγραφίζει το βιβλίο.

Η ουσιαστική συζήτηση για το Μάτι δεν είναι αν ένα βιβλίο είναι «καλογραμμένο» ή αν η αφήγηση είναι «συγκινητική». Το πραγματικό ερώτημα είναι:

• Έχουμε μάθει όλα όσα πρέπει να μάθουμε;
• Έχουμε αναγνωρίσει όλες τις ευθύνες εκεί όπου πρέπει;
• Έχουμε αλλάξει όσα χρειάζεται ώστε να μη ξαναζήσει η χώρα μία τέτοια καταστροφή;

Και ακόμη ένα, ίσως πιο ανθρώπινο:

Όταν η πολιτική μνήμη συναντά τον πόνο, θα επιλέξουμε την άνετη αυτοδικαίωση ή τη δύσκολη, αμείλικτη αλήθεια;

Το Μάτι μάς καλεί – και θα μας καλεί για πολλά χρόνια – στο δεύτερο. Η απάντηση που θα δίνει κάθε πολιτικός, κάθε θεσμός και κάθε βιβλίο σε αυτό το κάλεσμα, θα κρίνει όχι μόνο το πώς θυμόμαστε το παρελθόν, αλλά και το αν αξίζουμε ένα ασφαλέστερο μέλλον.